Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie

„E-booki i audiobooki bez nośników fizycznych w ofercie bibliotek” - ogólnopolskie seminarium online w WiMBP w Rzeszowie

„E-booki i audiobooki bez nośników fizycznych w ofercie bibliotek”

- ogólnopolskie seminarium online w WiMBP

w Rzeszowie - relacja

22 czerwca 2021 r. Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie zorganizowała bezpłatne, ogólnopolskie seminarium online „E-booki i audiobooki bez nośników fizycznych w ofercie bibliotek”. W seminarium wzięło udział 122 dyrektorów i pracowników z 86 bibliotek: wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych, pedagogicznych, uniwersyteckich i akademickich, szkolnych oraz bibliotek instytucji. Wśród uczestników znaleźli się również przedstawiciele producentów systemów bibliotecznych oraz redakcja Lustra Biblioteki. Uczestnicy mieli okazję wysłuchać 5 prelekcji tematycznych dotyczących technicznych i prawnych aspektów udostępniania książek elektronicznych, zarówno za pośrednictwem komercyjnych platform z abonamentem, jak i własnych systemów. Spotkanie poprowadziły Bożena Janda, dyrektor WiMBP w Rzeszowie i Lucyna Kloczkowska, kierownik Działu Instrukcyjno-Metodycznego rzeszowskiej biblioteki.

Jako pierwsza głos zabrała Izabela Koryś z Instytutu Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej. Prezentację „Udostępnianie e-booków i audiobooków bez nośników fizycznych w bibliotekach w Polsce i na świecie” rozpoczęła od scharakteryzowania rynku książek elektronicznych oraz ich użytkowników w oparciu o badania prowadzone w ostatnich latach przez amerykańskie Pew Research Center oraz polską Bibliotekę Narodową. Jak się okazało, ostatni naznaczony pandemią rok, stał się zarówno w USA, jak i Europie „game changerem” skłaniającym biblioteki do poszukiwania coraz to nowych sposobów udostępniania zainteresowanym czytelnikom materiałów elektronicznych. Szczegółowo omówiony został casus brytyjskich e-podręczników, amerykański model kontrolowanego cyfrowego wypożyczania (controlled digital lending), duński ogólnonarodowy zasób e-booków oraz polskie platformy komercyjne oferujące abonamenty dla bibliotek. Nie zabrakło także rozważań jak różne formy tej „e-bookowej rewolucji” wpływają na misję, cele i księgozbiory bibliotek.

Następny prelegent, Bartosz Jóźwiak, radca prawny poznańskiej kancelarii Kolegial zajmujący się prawem własności intelektualnej i nowych technologii, przedstawił w swoim wystąpieniu podstawowe definicje prawno-autorskie mające zastosowanie w pracy bibliotekarskiej (utwór i jego pola eksploatacji, egzemplarz, prawa autorskie osobiste i majątkowe, przywilej biblioteczny), a następnie szczegółowo omówił wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 10 listopada 2016 r. w sprawie pomiędzy holenderskim stowarzyszeniem bibliotek publicznych Vereniging Openbare Bibliotheken (VOB) a fundacją Stichting Leenrecht zajmującą się zbiorowym zarządzaniem majątkowymi prawami autorskimi.

Sporną kwestią było czy w myśl holenderskiego prawa autorskiego biblioteki publiczne mogą wypożyczać e-książki w taki sam sposób, jak wypożyczają książki fizyczne tj. bez specjalnej licencji. Wypożyczanie cyfrowej kopii książki realizowano poprzez umieszczenie jej na bibliotecznym serwerze, a następnie umożliwienie zainteresowanemu użytkownikowi powielenia tejże kopii poprzez pobranie jej na własny komputer, mając przy tym na uwadze, że tylko jedna kopia może być pobierana w okresie wypożyczenia („jedna kopia, jeden użytkownik”). Trybunał uznał, że jest to nowa forma eksploatacji utworu, która podąża za rozwojem technologicznym.

Jak podkreślił mecenas Jóźwiak, w Polsce nie ma jeszcze wytycznych ani podstawy prawnej do wprowadzenia systemu użyczeń cyfrowych na ww. zasadzie „jedna kopia, jeden użytkownik”. Z braku jasnych regulacji najbardziej prawidłowym rozwiązaniem wydaje się więc zawarcie umowy licencyjnej, na podstawie której biblioteka uzyskuje prawo do udostępniania swoim użytkownikom książek w formie e-booków. Rozwiązaniem optymalnym byłaby m.in. zmiana ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych poprzez objęcie e-booków przywilejem bibliotecznym, a także wprowadzenie regulacji stosowania systemów informatycznych umożliwiających realizację użyczeń e-booków w systemie „jedna kopia, jeden użytkownik”.

Trzy kolejne wystąpienia poświęcone były modelom udostępniania materiałów elektronicznych wdrożonym w polskich bibliotekach.

Anna Fiszer-Nowacka, dyrektor Biblioteki Publicznej w Dzielnicy Bemowo m.st. Warszawy opowiedziała o zdalnym wypożyczaniu książek mówionych i prasy. Konwersja audiobooków na pliki .mp3 wymuszona częściowo zmianami technologicznymi rozpoczęła się w bemowskiej bibliotece jeszcze przed pandemią, a w jej trakcie znacznie przyspieszyła. Obecnie biblioteka oferuje blisko 2 000 samodzielnie przekonwertowanych tytułów. W systemie bibliotecznym e-audiobooki mają dedykowaną wyszukiwarkę, odsłuch wypożyczonych plików odbywa się online. W analogiczny sposób działa uruchomiona już w pandemii czytelnia e-prasy licząca ok. 30 tytułów.

Katarzyna Suda, zastępca dyrektora Biblioteki Publicznej w Dzielnicy Białołęka m.st. Warszawy w swoim wystąpieniu skupiła się na e-bookach. Zamknięcie bibliotek w pandemii, zmieniające się potrzeby czytelnicze oraz specyfika intensywnie rozbudowującej się dzielnicy Białołęka sprawiły, że biblioteka zdecydowała się w maju 2020 r. wdrożyć wypożyczanie e-booków w plikach ściąganych z bibliotecznego serwera przez użytkownika. Po roku udostępniania e-książek z zasobów własnych białołęccy bibliotekarze zaobserwowali, że usługa ta przyciągnęła do placówki użytkowników, którzy wcześniej nie korzystali z jej oferty. E-booki w inwentarzu okazały się cennym uzupełnieniem zbiorów, a 90% ich czytelników nadal wypożycza książki papierowe, nie tracąc kontaktu z biblioteką.

O wypożyczaniu e-booków opowiedział również ostatni prelegent - Andrzej Dominik Jagodziński, dyrektor Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej w Kolbuszowej. E-booki traktowane są w kolbuszowskiej książnicy jak egzemplarze książek tradycyjnych na zasadzie jeden plik - jedno wypożyczenie - jeden czytelnik. Ich udostępnianie odbywa się za pomocą systemu bibliotecznego, jednak nie w formule online, lecz wraz z fizycznymi czytnikami, na które bibliotekarze wgrywają pliki z zamówionymi przez czytelnika tytułami.

Po zakończeniu wszystkich wystąpień wątpliwości uczestników spotkania co do szczegółowych kwestii techniczno-prawnych związanych z udostępnianiem e-booków prelegenci próbowali rozwiać w dyskusji. Uznano niedoskonałość aktualnie istniejących systemów (zarówno prawnego, jak i wypożyczeń) i zgodzono się co do konieczności znalezienia kompleksowych rozwiązań.

Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie dziękuje wszystkim prelegentom oraz uczestnikom za udział w spotkaniu. Mamy nadzieję, że seminarium było dla Państwa interesującym doświadczeniem, pozwalającym na szersze spojrzenie na zagadnienie jakim jest udostępnianie e-booków i audiobooków bez nośników fizycznych w bibliotekach. Liczymy, że zorganizowane spotkanie będzie wstępem do szerszej dyskusji na ten jakże istotny temat.

Marta Biały
Dział Komputeryzacji Procesów Bibliotecznych
WiMBP w Rzeszowie